Spis treści
Wybrane obiekty dziedzictwa kulturowego – obiekty archeologiczne – wpisane do wykazu zabytków archeologicznych województwa podlaskiego – rejestr C
Dzieje aktywności ludzkiej na terenie Suwalszczyzny sięgają epoki kamienia, kiedy to zamieszkiwały ją niewielkie grupy ludności zbieracko-łowieckiej. Zorganizowane osadnictwo rozwija się tu dopiero od schyłku epoki brązu i trwa do przełom er. W tym okresie rolnicze społeczności zamieszkują osady otwarte, a w razie niebezpieczeństwa chronią się w osiedlach obronnych usytuowanych na wzgórzach. Największy rozwój te tereny przeżywają w II-VI wieku n.e., w okresie przebywania tu grup ludności Kultury Sudowskiej. Społeczność ta zamieszkuje osady otwarte a zmarłych chowa z bogatymi darami grobowymi na cmentarzyskach kurhanowych. W IX w. przybywają na Suwalszczyznę Jaćwingowie, którzy wznoszą potężne twierdze-grody, a swoje bogactwo zawdzięczają wyprawom wojennym na tereny chrześcijańskich sąsiadów.
Grodzisko Góra Zamkowa w Szurpiłach
Góra Zamkowa po raz pierwszy została zasiedlona na przełomie VII i VI wieku p.n.e., w epoce brązu. Wzniesiono tu osadę obronną z drewnianym płotem lub palisadą. Od II do IV w. n.e. Górę Zamkową zagospodarowuje nowa, elitarna społeczność. Pod koniec IX lub na początku X w. w okolice te docierają wojowniczy Jaćwingowie, którzy budują na Górze Zamkowej warownie otoczoną dwoma lub trzema liniami obwałowań. Na jej stokach zarejestrowano pozostałości ich pochówków ciałopalnych. Zniszczenia wojenne w pierwszej połowie XI w. skłoniły Jaćwingów do przebudowy grodu. Zyskał on nowe linie potężnych drewniano-kamienno-ziemnych wałów obronnych z masywnymi wieżami i drewnianymi bramami. Od XI do XIII w. gród na Górze Zamkowej był jeszcze kilka razy przebudowywany.
Grodzisko Góra Kościelna w Szurpiłach
Najwcześniejsze ślady osadnicze związane z Górą Kościelną pochodzą z okresu wędrówek ludów, ale jej funkcja w tym czasie pozostaje nieznana. U jej stóp znajdowała się osada z tego czasu. Od momentu przybycia osadników jaćwieskich we wczesnym średniowieczu wzgórze włączone jest w system obronny ośrodka szurpilskiego. Na wierzchołku góry znajdowała się jakaś forma fortyfikacji, być może w formie wieży obserwacyjno-obronnej. Najnowsze badania archeologiczne nie potwierdziły wcześniejszych przypuszczeń o istnieniu tutaj reliktów kościółka, czy też grodziska. U zachodnich podnóży Góry Kościelnej zachowały się za to pozostałości wału wczesnośredniowiecznego, który był prawdopodobnie podstawą pod zasieki i strzegł wejścia do grodu na Górze Zamkowej.
Osada Targowisko w Szurpiłach
Pierwsze grupy ludzkie zasiedliły wzgórze w epoce kamienia. Obozowiska zakładała tu społeczność łowiecko-zbieracka. Następne relikty działalności ludzkiej pochodzą z VII i VI wieku p.n.e. Na Targowisku funkcjonowała w tym czasie niewielka osada otwarta, współczesna osiedlu obronnemu usytuowanemu na Górze Zamkowej. Niewiele wiadomo o jej strukturze i zabudowie, gdyż jej relikty zostały całkowicie zniesione podczas budowy osady wczesnośredniowiecznej. Z tego samego powodu niewiele wiadomo także o osadnictwie z I-VI w. W pełni teren wzgórza Targowiska został wykorzystany dopiero przez Jaćwingów. W X-XI w. funkcjonowała tu duża osada obronna. Później, w XII-XII w. wybudowano tu ufortyfikowane podgrodzie z regularną siecią drewnianych dróg i zabudowy.
Grodzisko Pilekalnis w Jeglińcu
W najwyższym punkcie wzgórza o lokalnej nazwie Pilekalnis znajduje się stanowisko archeologiczne. Wczesnośredniowieczny gród wzniesiony został na reliktach osadnictwa z wczesnej epoki żelaza i okresu wpływów rzymskich. Pierwszą warownię, umocnioną co najmniej dwoma liniami wałów, Jaćwingowie zbudowali w X w. Na grodzisku zarejestrowano ślady najazdu ruskiego z XI w. Współczesny wygląd obiektu jest wynikiem przebudowy w XII/XIII w. Majdan tego grodziska ma kształt owalny, ograniczony potężnymi wałami. Składa się z dwóch części, przedzielonych czymś w rodzaju wału/grobli, niższej na północy i wyższej na południu. Ślady dodatkowych umocnień zachowały się u podnóża obiektu. Na majdanie grodziska znajdowała się prawdopodobnie świątynia pogańska.
Grodzisko i osada w Osinkach
Zespół osadniczy w Osinkach składa się z dwóch głównych stanowisk: grodziska (stanowisko 1) oraz osady (stanowisko 1a). Pierwsze ślady zorganizowanego zasiedlenia tego miejsca sięgają schyłku II w, n.e., kiedy powstaje osada Kultury Sudowskiej. Jest to ludność grzebiąca swoich zmarłych m.in. na cmentarzysku w Szwajcarii. Społeczność ta użytkuje też wzgórze grodziska, ale w tym czasie nie ma ono raczej charakteru obronnego. Wspomniane osiedle z zabudową, obiektami gospodarczymi i warsztatami produkcyjnymi funkcjonuje, zapewne z przerwami do IV lub V w. Po tym czasie zostaje opuszczone. Następna aktywność ludzka ma tu dopiero miejsce w okresie X-XIII w. kiedy to na wzgórzu powstaje gród-strażnica Jaćwingów, otoczony kilkoma liniami potężnych wałów.
Grodzisko Gulberek w Sudawskich
Na wyniesieniu nazywanym lokalnie Gulberek znajduje się stanowisko archeologiczne. Obiekt archeologiczny ma kształt ściętego stożka otoczonego dwoma liniami słabo zachowanych wałów dookolnych. Średnica majdanu wynosi 18,5 m na osi północ-południe oraz 17,5 m na osi wschód-zachód. Z powodu braku badań wykopaliskowych, można jedynie przypuszczać, że w okresie od VII do I w. p.n.e. znajdowało się tu osiedle obronne, otoczone drewnianym płotem lub palisadą. Relikty widoczne obecnie należą prawdopodobnie do grodu wczesnośredniowiecznego, który wznieśli Jaćwingowie w X lub XI w. Dwie linie wałów drewniano-ziemnych mogły być zbudowane w technice przekładkowej. W pobliżu była osada podgrodowa. Nazwa wsi Sudawskie, może być reliktem krzyżackiego określenia Jaćwieży (Sudowia).
Cmentarzysko kurhanowe w Osowej
Cmentarzysko w Osowej wraz z osadą tworzą kompleks osadniczy położony na rozległym płaskowyżu, otoczonym z każdej strony przez tereny podmokłe starorzeczy Czarnej Hańczy. Miejsce to było użytkowane przez społeczność Kultury Sudowskiej. Nekropola składa się z 123 kurhanów mieszczących 205 pochówków szkieletowych i ciałopalnych oraz jeden grób konia. Ludność osady chowała swoich zmarłych od końca II w. n.e. do IV/V w. Podobnie jak w przypadku cmentarzyska w Szwajcarii pochowani w Osowej ludzie pochodzili z terenów dzisiejszych Mazur, Litwy, a nawet Skandynawii. Bogate przedmioty deponowane w grobach reprezentują różne regiony ówczesnego świata barbarzyńskiego. Ważną rolę w gospodarce lokalnej społeczności odgrywała uprawa ziemi i hodowla zwierząt.
Cmentarzysko kurhanowe w Garbasie I
Cmentarzysko Kultury Sudowskiej położone jest na rozległym wale morenowym rozciągającym się wzdłuż brzegu jeziora Garbas. Wraz z pobliskimi osadami tworzy zespół osadniczy datowany na okres wędrówek ludów. Nekropola składała się z dużych kamienno-ziemnych kurhanów rodzinnych zawierających dużą liczbę pochówków. Spalone prochy zmarłych wkładane były do popielnic glinianych. Na stanowisku przebadano dwa takie grobowce. W pojedynczych kurhanach znajdować się mogło nawet do 20 grobów popielnicowych. Pochówki te nie były zbyt bogate. Znaleziono jedynie drobne przedmioty wykonane z brązu. Cmentarzysko użytkowane było przez ludność Kultury Sudowskiej w IV-VII w. Niedaleko od tego stanowiska archeolodzy odkryli także inne cmentarzyska z tego okresu.
Cmentarzysko kurhanowe w Szwajcarii
Cmentarzysko Kultury Sudowskiej z grobami kurhanowymi i płaskimi z okresu wpływów rzymskich. W miejscu tym grzebano zmarłych przez 250 lat. Pochowani tu ludzie pochodzili z terenów dzisiejszych Mazur, Litwy, a nawet Skandynawii. Pierwsze groby datowane są na schyłek II w. n.e. Dominowały wtedy pochówki szkieletowe (niespalone). Od III w. n.e. na cmentarzysku pojawiają się groby elitarnych, konnych wojowników (prawdopodobnie wodzów). Niespalone lub spalone szczątki zmarłych składano pod kurhanami, czasami razem z końmi. Bogate przedmioty deponowane w grobach reprezentują różne regiony ówczesnego świata barbarzyńskiego. W V w., w okresie wędrówek ludów, nekropolia przestaje być użytkowana. Cmentarzysko w Szwajcarii (obecnie część Suwałk) często mylnie łączone jest z Jaćwingami.
Osiedle obronne Góra Różańcowa w Żubronajciach
Na wzgórzu o nazwie Góra Różańcowa, nad jeziorem Żubrowo, położony jest zespół osadniczy z wczesnej epoki żelaza. Centrum tego kompleksu stanowi osiedle obronne ulokowane w najwyższym punkcie wzniesienia. W jego pobliżu założono dwie osady, na których zarejestrowano produkcję metalurgiczną, rogowniczą i garncarską. Lokalna społeczność zajmowała się także uprawą ziemi i hodowlą zwierząt. Osiedle obronne było prawdopodobnie miejscem schronienia w razie zagrożenia dla ludności zamieszkującej wspomniane osady. Osadnictwo rozwijało się w tym miejscu intensywnie w okresie od V do II w. p.n.e. Archeolodzy natrafili również na Górze Różańcowej na ślady aktywności ludzkiej również w późniejszym okresie (I-V w. n.e.), ale jej charakter pozostaje nieznany.
Autor tekstów: dr Marcin Engel
