Spis treści
Wigierski Park Narodowy (WPN)
Utworzony w 1989 r. na powierzchni 15085 ha wysoczyzny Pojezierza Wschodniosuwalskiego i Równiny Augustowskiej, w dorzeczu Niemna. Chroni polodowcowy krajobraz ostatniego zlodowacenia z wyjątkowym bogactwem cieków i zbiorników wodnych (42), otoczonych lasami, torfowiskami i otwartymi przestrzeniami wsi i pól uprawnych. Największym i najgłębszym jeziorem WPN są Wigry, uznane za jeden z najcenniejszych akwenów świata. Osobliwością są też zarastające śródleśne jeziorka o kwaśnej wodzie nazywane „sucharami”. Najcenniejsze obiekty parku objęte są ochroną ścisłą, m.in. fragmenty rzeki Wiatrołuży, Czarnej Hańczy, Jezioro Wigierskie Białe i Suchar Wielki. Polodowcowy krajobraz wzbogaca pokamedulski zespół klasztorny położony na Półwyspie Wigierskim.
Suwalski Park Krajobrazowy (SPK)
Najstarszy park krajobrazowy w Polsce – utworzony w 1976 r. Powierzchnia: 6338 ha. Jego granice obejmują zagłębienie Szeszupy i tereny otaczające najgłębsze polskie jezioro – Hańczę. Obszar stanowi przykład młodego krajobrazu polodowcowego, który cechuje obecność różnorodnych form polodowcowych: moren czołowych i wysoczyzn, ozów, kemów, głazowisk, rynien i zagłębień wytopiskowych, często wypełnionych wodami rzek i jezior. SPK leży w dorzeczu Niemna, do którego uchodzą Czarna Hańcza i Szeszupa. Ochroną rezerwatową objęte są Jezioro Hańcza, Głazowisko Bachanowo, Głazowisko Łopuchowskie i Rutka. Warte uwagi są też obiekty kultury materialnej: grodzisko jaćwieskie na Górze Zamkowej, osada staroobrzędowców w Wodziłkach i park podworski w Starej Hańczy.
Obszar Natura 2000 „Dolina Górnej Rospudy”
Specjalny obszar ochrony siedlisk (PLH200022) – obszar o randze europejskiej obejmujący górny odcinek rzeki Rospudy, który przypomina górski wartki potok o kamienistym dnie i wysokich brzegach oraz przepływa przez 9 rynnowych jezior. Odcinek ten cechuje duże bogactwo przyrodnicze, w tym 14 typów siedlisk Natura 2000. Najcenniejsze z nich to siedliska wodne, torfowiska wysokie i alkaliczne, lasy i bory bagienne oraz murawy kserotermiczne. Rospuda przepływa m.in. przez „Bagno Parchacz” – miejsce występowania rzadkich i zagrożonych gatunków mokradłowych, w tym lipiennika Loesela i sierpowca błyszczącego. Rzeka jest też ważnym obszarem dla zachowania w Polsce zasobów rzecznych zbiorowisk włosieniczników. Powierzchnia 4070,69 ha.
Obszar natura 2000 „Ostoja Augustowska”
Specjalny obszar ochrony siedlisk (PLH200005) tworzy zwarty kompleks leśny Puszczy Augustowskiej z dominacją borów sosnowych, wilgotnych lasów iglastych na torfach, z płatami grądów i rozległymi obszarami porośniętymi olszyną bagienną. Na terenie ostoi znajduje się wiele dystroficznych jezior otoczonych torfowiskami. Jest to ostoja wielu zagrożonych gatunków zwierząt: rysia i wilka, także wydry i bobra oraz rzadkich roślin naczyniowych, m.in. 6 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, kilkunastu gatunków storczykowatych oraz jedynego w Polsce stanowiska podejźrzona wigrinijskiego. Jest to również niezwykle ważny korytarz migracyjny dla leśnych gatunków flory i fauny Europy środkowej i wschodniej. Powierzchnia 107 068,74 ha.
Obszar Natura 2000 „Puszcza Augustowska”
Obszar specjalnej ochrony (PLB200002) obejmuje pogranicze Równiny Augustowskiej i Kotliny Biebrzańskiej, stanowiące ostoję ptaków o randze europejskiej. Odnotowano tu 40 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej i 18 z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. W ostoi gniazduje około 1% krajowej populacji m.in. bąka, bociana czarnego, głuszca, kraski, cietrzewia, dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego, gadożera, trzmielojada, kani rudej i czarnej, orlika krzykliwego, puchacza, włochatki i podgorzałki. Bogactwu ornitofauny sprzyjają dobrze zachowane bory wilgotne i bagienne, grądy i olsy. Ostoja obejmuje liczne rezerwaty, dolinę rzeki Rospudy, Wigierski Park Narodowy oraz Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Sejneńskie”. Powierzchnia 134 377,72 ha.
Obszar Natura 2000 „Torfowiska Gór Sudawskich”
Specjalny obszar ochrony siedlisk (PLH200017) to siedem niewielkich wysp w polodowcowym krajobrazie tzw. Gór Sudawskich. Cechą obszarów jest obecność torfowisk alkalicznych z kruszczykiem błotnym, dziewięciornikiem błotnym i turzycą dwupienną oraz torfowisk przejściowych z gatunkami borealnymi, w tym reliktami polodowcowymi, jak wierzba lapońska czy wełnianeczka alpejska. Poza torfowiskami w granicach ostoi znajduje się 9 innych siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, a 20 gatunków roślin wymienionych jest na Czerwonej Liście Roślin i w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, np. turzyca strunowa i skąpokwiatowa, kukułka bałtycka, wierzba lapońska. Niebielistka trwała ma tu jedno z nielicznych miejsc występowania w Polsce. Powierzchnia 98,51 ha.
Obszar Natura 2000 „Dolina Szeszupy”
Specjalny obszar ochrony siedlisk (PLH200016) obejmuje polodowcową dolinę rzeki Szeszupy oraz jej dopływy: Potopkę, o silnie zatorfionej dolinie oraz Wigrę, płynącą głęboką wąską rynną. Celem ostoi jest zachowanie siedlisk rzek włosienicznikowych, lasów łęgowych i torfowisk alkalicznych. Położone na silnie nachylonych zboczach mechowiska torfowiska Rudawki są ważnym siedliskiem reliktowych mszaków, storczyków oraz gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: sierpowca błyszczącego, skalnicy torfowiskowej i lipiennika Loesela. Dużą wartość i zróżnicowanie wykazują również jeziora tego obszaru – od zbiorników z podwodnymi łąkami ramienic, przez jeziora eutroficzne do otoczonych torfowiskami dystroficznych oczek. Powierzchnia 1701,35 ha.
Obszar Natura 2000 „Jeleniewo”
Specjalny obszary ochrony (PLH 200001) leży pomiędzy polodowcową rynną rzeki Czarnej Hańczy a jeziorami Szelment Wielki i Szelment Mały. Obiektem ochrony jest największa w Polsce kolonia lęgowa i żerowiska nocka łydkowłosego – jednego z najrzadszych i najbardziej zagrożonych gatunków nietoperzy w Europie. Kolonia ulokowana jest na strychu kościoła w Jeleniewie (z XIX w.), a liczebność przebywających w niej samic szacuje się 400-500 sztuk. Nietoperz ten związany jest z krajobrazem bogatym w jeziora i cieki wodne. Szybki lot (do 35 km/h) umożliwia mu żerowanie na wodach w odległości 15-20 km od kolonii rozrodczej. Główne żerowiska nocka łydkowłosego to jeziora: Szelment Wielki i Szelment Mały, jeziora szurpilskie, Okmin i Hańcza. Powierzchnia 5910,07 ha
Rezerwat przyrody „Rutka”
Położony we wsi Rutka i Szeszupka (gminie Jeleniewo) w granicach Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Utworzony w 2001 r. Powierzchnia: 49,06 ha. Celem rezerwatu jest zachowanie unikalnego bruku polodowcowego, który przywędrował tu wraz z lądolodem ze Skandynawii w okresie zlodowacenia północnopolskiego. Głazy, głównie granity i gnejsy, występują na powierzchni gruntu, dzięki czemu widoczne są niemal w całości. Od północy wysoczyzna zajęta przez głazowisko urywa się stromą skarpą, będącą krawędzią zagłębienia Szeszupy. Stąd roztacza się widok na tzw. amfiteatr wodziłkowski, który tworzą łukowate wały moren otaczające nieckę z położonym na jej dnie jeziorem Linówek. Brzegi jeziora otacza torfowisko przejściowe, z cennymi gatunkami roślin.
Rezerwat przyrody „Jezioro Hańcza”
Utworzony w 1963 r. Powierzchnia: 305 ha. Położony w gminie Przerośl, w granicach Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Przedmiotem ochrony jest najgłębsze jezioro w Polsce i w Europie niżowej (gł. maks. 108,5 m). Hańcza jest polodowcowym jeziorem rynnowym, otoczonym stromymi skarpami. Jej brzegi wyściełają ogromne ilości głazów, tworzące kamienistą strefę przybrzeżną (litolitoral), która pod wodą przechodzi w strome stoki. Wody jeziora są bardzo czyste, chłodne i dobrze natlenione, co sprzyja obecności reliktów polodowcowych, do których należą drobne bezkręgowe, np. Pallasiola quadrispinosa i sadzawczak drobny oraz ryby: sieja, sielawa i miętus. W Polsce, tylko w Hańczy, żyje strzebla potokowa, głowacz białopłetwy i pręgopłetwy – ryby typowe dla rzek.
Rezerwat przyrody „Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą”
Utworzony w 1972 r. Powierzchnia: 0,98 ha. Położony jest we wsi Bachanowo, gmina Jeleniewo, w granicach Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Celem rezerwatu jest zachowanie nagromadzenia niezwykłej ilości głazów narzutowych, pochodzących z rozmycia ozu przez wody lodowcowe. Około 10 tys. głazów rozmieszczonych jest na czterech tarasach, a ich obwody wahają się od 0,5-8,7 m. Rezerwat położony jest nad rzeką Czarną Hańczą, która na tym odcinku ma charakter wartkiego górskiego potoku, co jeszcze bardziej podkreślają leżące w jej korycie głazy. Na kamieniach i pod nimi bytują drobne zwierzęta, przystosowane do bystrego prądu, takie jak larwy jętek, widelnic, czy chruścików. Żyją tu też kolonie słodkowodnych mszywiołów oraz zimnowodne mięczaki.
Rezerwat przyrody „Ruda” koło Bakałarzewa
Utworzony w 2007 r. Powierzchni 3,38 ha. Rezerwat został powołany na terenie gminy Bakałarzewo w dolinie górnej Rospudy (między jeziorem Sumowo i jeziorem Okrągłe), w pobliżu miejscowości Kotowina. Jest to rezerwat florystyczny utworzony w celu zachowania położonych w dolinie rzeki Rospudy wilgotnych łąk z turzycowiskami i ziołoroślami oraz podlegającymi ochronie gatunkami roślin, m.in. wielosiłem błękitnym i storczykami: kukułką krwistą, kukułką szerokolistną i kruszczykiem błotnym. Ochronie podlega również towarzyszący rzece las łęgowy, gdzie nierzadko można spotkać ślady obecności bobra europejskiego, sarny, dzika czy łosia.
Rezerwat przyrody „Głazowisko Łopuchowskie”
Utworzony w 1988 r. Powierzchnia: 15,88 ha. Położony jest we wsi Łopuchowo, gmina Jeleniewo, w granicach Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Celem rezerwatu jest zachowanie nagromadzonych głazów narzutowych stanowiących unikalny zespół form polodowcowych. Obszar chroniony tworzą głazy zgromadzone na powierzchni dwóch wałów moren, amfiteatralnie usytuowanych między jeziorem Hańczą a zagłębieniem Szeszupy. Nie tylko w Polsce, ale na całym Niżu Europejskim nie ma odpowiednika tak wielkiej ilości o tak dużych rozmiarach skandynawskich eratyków, tworzących głazowisko powierzchniowe. Głazy te w ¾ swoich rozmiarów znajdują się na powierzchni i nadają wałom moren wygląd pełen surowości i pierwotności oraz są siedliskiem rzadkich porostów naskalnych.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy”
Utworzony w 1991 r. Powierzchnia: 23 710,86 ha. Położony na terenie gmin Bakałarzewo, Filipów, Przerośl, Raczki w powiecie suwalskim oraz gmin Augustów i Nowinka w powiecie augustowskim. Obejmuje polodowcowy krajobraz wzdłuż rzeki Rospudy i dziewięciu jezior, przez które rzeka przepływa. Celem ochrony jest zachowanie doliny rzecznej o wysokim stopniu naturalności, z roślinnością torfowiskową zbiorowisk leśnych i nieleśnych. Dno doliny zajmują torfowiska niskie, wysokie i przejściowe o niezaburzonym charakterze, gdzie stwierdzono m.in. 20 gatunków storczyków, w tym jedyne polskiego stanowisko miodokwiatu krzyżowego. Torfowiska okalają bory bagienne z borealną świerczyną na torfie, olsy, łęgi olszowo-jesionowe, a mineralne wyniesienia porastają lasy grądowe.
Obszar Chronionego Krajobrazu „Pojezierze Północnej Suwalszczyzny”
Utworzony w 1991 r. Powierzchnia: 42 844,94 ha. Położony na trenie gmin: Bakałarzewo, Filipów, Jeleniewo, Przerośl, Rutka-Tartak, Szypliszki, Wiżajny oraz gminy i miasta Suwałki. Zasięgiem obejmuje obszar od granicy z Litwą po Suwałki oraz Wigierski Park Narodowy. Graniczy też z Suwalskim Parkiem Krajobrazowym, tworząc jego otulinę. Pojezierze Północnej Suwalszczyzny to jedno z najpiękniejszych pojezierzy z unikalną polodowcową rzeźbą terenu, którą tworzą morenowe wyniesienia, ozy, kemy i głazowiska oraz liczne jeziora i rzeki. Krajobraz urozmaica mozaika niewielkich kompleksów leśnych przeplatana polami, łąkami i rozrzuconą zabudową niewielkich wsi. W obszarze tym, w okolicach Wiżajn znajduje najwyższe wzniesienie województwa – Góra Rowelska (298 m n.p.m.).
Pomnik przyrody „Aleja lipowa w Dowspudzie”
Pomnikowa aleja jest fragmentem pozostałości zaprojektowanego w stylu angielskim dziewiętnastowiecznego zespołu pałacowo-parkowego hrabiego Ludwika Michała Paca w Dowspudzie koło Raczek nad rzeką Rospudą. Pierwotnie aleja lipowa na długości około 2 km osłaniała drogę prowadzącą od pałacu Paca do miejscowości Szkocja, gdzie znajdowała się wieża obserwacyjna, punkt pomiarów meteorologicznych i elewator zbożowy. Obecnie zachował się jedynie niewielki pięciuset metrowy fragment ze starymi dorodnymi lipami w części znajdującej się na terenie szkoły rolniczej w Dowspudzie. Poza lipą drobnolistną tworzą ją też klony i jesiony.
Aleja lipowa w Dowspudzie zarządzeniem Wojewody Suwalskiego z 12 marca 1980 roku uznana została za pomnik przyrody.
