Spis treści
Pozostałości zespołu pałacowo-parkowego w Dowspudzie
Pozostałości pałacu Paca w Dowspudzie
Ruiny pałacu Paca są częścią zespołu pałacowo-parkowego leżącego około 2 kilometrów na południe od Raczek, pomiędzy rzeką Rospudą i szosą nr 664 Raczki ‒ Augustów. Od szosy prowadzi do niego lipowa aleja. Został zbudowany przez hrabiego Ludwika Michała Paca, generała wojsk polskich i napoleońskich, w latach 1820-1823, w miejscu dawnego dworu Paców. Był jedną z pierwszych polskich rezydencji neogotyckich, opartą na wzorach zaczerpniętych z architektury angielskiej. Jego projektantem był włoski architekt Henryk Marconi. Budowla miała być mauzoleum upamiętniającym ród Paców. Prawe skrzydło boczne mieściło zbiory militariów, a lewe galerię malarstwa i oranżerię. Pomieszczenia te były polichromowane prawdopodobnie przez włoskich malarzy Mikołaja de Angelis oraz Giovanniego B. Carellego. Rzeźby wykonał włoski rzeźbiarz Carl Aurelli. Z pałacu zachowały się: portyk, piwnice, tzw. wieża bociania. Pałac otoczony był parkiem romantycznym zaprojektowanym przez angielskiego ogrodnika Johna Heitona – do dziś zachował się jego fragment. Obecnie na terenie założenia pałacowo-parkowego, poza ruinami pałacu, znajduje się zabytkowa kordegarda i kilka budynków współczesnych (szkoła, internat, budynki gospodarcze).
Kordegarda w Dowspudzie
Kordegarda (wartownia), część zespołu pałacowo-parkowego w Dowspudzie leżącego około 2 kilometrów na południe od Raczek. Kordegarda znajduje się przy alei lipowej prowadzącej do ruin pałacu. Najlepiej zachowany obiekt tego zespołu. Została zbudowana w stylu neogotyckim w latach 20. XIX wieku przez generała Ludwika Michała Paca. Budynek murowany w kształcie litery C. Pierwotna funkcja budynku nie jest znana, chociaż z racji położenia przy drodze w bezpośrednim sąsiedztwie wjazdu na teren zespołu pałacowego jest traktowany jako budynek straży – kordegarda. Prawdopodobnie powstał on w okresie założenia gminy Dowspuda i był siedzibą urzędu oraz administracji dóbr; był odnotowany jako Dom Dworny o numerze 1 Hrabstwa i Gminny Dowspuda. W 1938 r. w dawnym zespole pałacowym ulokowano szkołę rolniczą, która działa do dzisiaj. Odrestaurowana w 2015 r. kordegarda służy teraz jako obiekt noclegowy, miejsce lokalnych wydarzeń kulturalnych i okolicznościowych. W budynku umieszczono makietę pałacu Paca.
Kościół pod wezwaniem Trójcy Przenajświętszej w Raczkach
Parafia jako Dowspuda została erygowana w 1599 roku przez Marynę Massalską. Budowę świątyni, pierwotnie w stylu barokowym, rozpoczęto po spłonięciu poprzedniego kościoła w 1765 r. Nie została jednak zakończona. Budowę kontynuował Ludwik Michał Pac w 1811 r., już w stylu neogotyckim, według projektu Christiana Piotra Aignera. Kolejnej gruntownej przebudowy kościoła w stylu klasycystycznym dokonał Henryk Marconi w latach 1823-24. Nawę przykrywało beczkowe sklepienie pozorne. Wyposażeniem i zdobieniem wnętrz zajmował się zespół tych samych artystów włoskich, którzy pracowali przy pałacu Paca w Dowspudzie. Ściany i sklepienia pokryto polichromią. Poza ołtarzem głównym w kościele znajdowało się 8 ołtarzy bocznych, po 4 z każdej strony. Kościół konsekrował w 1835 r. biskup S. Choromański, już po śmierci fundatora Ludwika M. Paca. W 1934 r. dobudowano nawy boczne, beczkowe sklepienie zastąpiono przez płaski sufit. Zniekształcona została bryła kościoła, przez co zaburzeniu uległa pierwotna forma klasycystyczna. W latach 1944-45 kościół był poważnie uszkodzony w wyniku działań wojennych. Po wojnie obiekt odbudowano. W latach 2003-07 kościół został generalnie odnowiony.
Wyposażenie kościoła w Raczkach
Wyposażeniem i zdobieniem wnętrz kościoła zajmował się zespół tych samych artystów włoskich, którzy pracowali przy pałacu Paca w Dowspudzie. Ściany i sklepienia pokryto polichromią. Poza ołtarzem głównym w kościele znajdowało się 8 ołtarzy bocznych, po 4 z każdej strony. Wszystkie były wyposażone w rzeźby i obrazy.
Najcenniejszymi elementami wystroju kościoła są dwie płaskorzeźby z białego marmuru. Są to epitafia o kształcie stel grobowych. Na jednej – kobieta w carona muralis na głowie (personifikacja kraju, w tym wypadku niewątpliwie Polski vel Rzeczpospolitej) opłakuje uwieńczone girlandą kwiatów popiersie mężczyzny oznaczonego herbem Paców – Gozdawą, który wieńczy hrabiowską koroną), rózgami liktorskimi i krzyżami orderowymi. Na drugiej steli anioł wypisuje rylcem czyny rycerza, na co wskazuje rzymski miecze, pancerz i hełm.
Obie stele zakomponowane są jako odpowiedniki, co sugeruje ich pierwotne przeznaczenie:
mauzoleum w kaplicy pałacowej w Dowspudzie. Tablice najprawdopodobniej miały upamiętniać wybitnych przedstawicieli rodu Paców – Michała lub Józefa. Pierwotnie były umieszczone w kaplicy pałacu w Dowspudzie. Uważane są za dzieło któregoś z uczniów i współpracowników rzeźbiarza Antonio Canovy, być może Ludwika Kaufmanna. Z elementów wyposażenia wpisanych do rejestru zabytków na uwagę zasługują: drewniana rzeźba św. Jana Nepomucena, dwa krzyże ołtarzowe z brązu i cztery mosiężne lichtarze z 2. połowy XIX w. Rzeźba św. Jana Nepomucena została wykonana w 1842 r. z drewna (polichromowana, pełnoplastyczna). Stylistycznie nawiązuje do klasycyzmu.
Ołtarz główny umieszczony w aediculi zamykającej prezbiterium w nastawie ołtarzowej ma kompozycję rzeźbiarską przedstawiającą ukrzyżowanego Chrystusa, któremu towarzyszą św. Maryja, św. Magdalena i św. Jan. Autorstwo tej kompozycji rzeźbiarskiej jest przypisywane włoskiemu rzeźbiarzowi Carlo Aurelli, który wykonał w kościele wiele rzeźb, jak również tych na fasadzie kościoła.
Układ przestrzenny Raczek
Osnowa układu urbanistycznego pochodzi z XVI w. Ostatecznie układ miejski został uformowany na początku XIX w. Siatka ulic rozłożona jest wokół rozległego rynku. Tutaj przecinały się szlaki prowadzące z Prus do Grodna. Osią założenia jest ulica 1. Maja stanowiąca część drogi prowadzącej z Bakałarzewa do Augustowa. Początek miasteczku Raczki dała wieś Dowspuda należąca do braci Stanisława i Mikołaja Michnowiczów Raczkowiczów. Dobra te zostały nadane im przez króla Zygmunta I Starego w 1514 r. Od ich nazwiska pochodzi nazwa miejscowości Raczki. W 1703 r. Raczki uzyskały prawa miejskie od króla Augusta II Mocnego. W 1748 r. Raczki nabył hrabia Józef Pac, a w 1797 r. dobra te przejął Ludwik Michał Pac. Od tego czasu miasto odnotowało dynamiczny rozwój. Wzniesiono wtedy wiele nowych budynków, zajazd, a także manufaktury. W 1807 r. Raczki znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. podległego Rosji Królestwa Polskiego. Zapewne wtedy powstał plan regulacji układu miejskiego. Przy rynku został zaprojektowany neogotycki ratusz. W sąsiedztwie rynku (w ulicy paralelnej w stosunku do jego zachodniej pierzei została zbudowana synagoga). Rozwój został przerwany, gdy w wyniku represji po powstaniu listopadowym, miasto zostało odebrane Pacowi przez carat. W 1870 r. Raczki utraciły prawa miejskie, a w 1888 r. niemal cała zabudowa spłonęła w pożarze. Koniec XIX w. przyniósł odbudowywanym Raczkom ponowne ożywienie gospodarcze, dzięki rozwojowi handlu z Prusami. W czasie II wojny światowej prawie 50% zabudowy zniszczono. Zabudowa o charakterze zabytkowym i kulturowym zgrupowana jest w pierzejach zamykających rynek oraz ulicy 1. Maja.
Pałac Paca w Warszawie
Pałac znajduje się przy ul. Miodowej 15 w Warszawie. Został zbudowany w latach 1681-1687 w stylu barokowym według projektu Tylmana van Gameren. Był własnością rodziny Radziwiłłów do początku XIX w. W 1823 r. pałac kupił generał Ludwik Michał Pac i na jego zlecenie, w latach 1824-1828 został przebudowany według projektu Henryka Marconiego w stylu klasycystycznym. W środkowej części architekt umieścił sześciokolumnowy portyk; zbudował także skrzydła boczne i dwupiętrowe pawilony od strony ul. Miodowej, w miejsce wcześniejszych oficyn, połączone przez trójarkadową, półkolistą bramę. We wnętrzach pałacu urządzono Salę Gotycką i Mauretańską. Na potrzeby przebudowy pałacu Pac sprowadził z Berlina rzeźbiarza Ludwika Kaufmana, który wykonał wystrój rzeźbiarski. Za udział w powstaniu listopadowym majątek generała Paca został skonfiskowany. W 1925 r. pod kierunkiem Oskara Sosnowskiego przeprowadzono restaurację pałacu. Pałac częściowo został zburzony podczas II wojny światowej. Został odbudowany, przy czym elewację od strony dziedzińca zrealizowano według projektów Marconiego, a elewację ogrodową według zmodyfikowanego oryginalnego barokowego projektu Tylmana van Gameren. Obecnie jest siedzibą Ministerstwa Zdrowia
(obiekty wpisane do wykazu zabytków województwa podlaskiego i mazowieckiego; rejestr A – zabytki nieruchome i rejestr B – zabytki ruchome)
Autor tekstów: dr Dariusz Maciej Ambrosiewicz
