Obiekty dziedzictwa kulturowego
Wybrane obiekty dziedzictwa kulturowego wpisane do wykazu zabytków województwa podlaskiego (rejestr A – zabytki nieruchome i rejestr B – zabytki ruchome)
Strona główna »Spis treści
Dawna fabryka chusteczek w Raczkach
Zabytkowy budynek nazywany fabryką chusteczek znajduje się w południowo-wschodnim narożu rynku w Raczkach. Jest to budynek wolno stojący. Powstał na przełomie XIX i XX w., zachowała się charakterystyczna dla tego okresu forma bez wyraźnych cech stylowych, ale wyróżniająca się surową elewacją z cegły. Pierwotnie budynek mieścił funkcje produkcyjne. Była w nim manufaktura wytwarzająca chusty, ale także obrusy, czapki i kapelusze. Po 1945 roku do lat 90. XX wieku został zaadaptowany na przedszkole. Obecnie mieści się w nim Gminny Ośrodek Kultury.
Zespół pokamedulski w Wigrach
Dawny zespół pokamedulski leży na półwyspie w północnej części jeziora Wigry. W tym miejscu od XV do 2. połowy XVII w. był dwór myśliwski należący do władców Polski i Litwy. Król Jan Kazimierz ufundował kamedułom kościół i klasztor w 1667 r. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny zbudowano w stylu barokowym. Klasztor składa się z: 17 domów pustelników (eremów), Kaplicy Kanclerskiej i Domu Królewskiego, refektarza z bramą wjazdową, domu furtiana, wieży zegarowej, wieży schodowej i plebanii. Po III rozbiorze kameduli musieli opuścić Wigry. Dawny klasztor latach 1797 – 1818 był siedzibą biskupstwa. Budynki klasztorne były w XIX w. sukcesywnie rozbierane. W czasie działań wojennych w 1915 r. kościół został zrujnowany. W okresie międzywojennym odbudowany. W 1944 r. powtórnie zniszczony. W 1946 r. rozpoczęła się rekonstrukcja kościoła, a od lat 60. XX w. zabudowań klasztornych. Obecnie jest siedzibą Fundacji Wigry PRO.
Zabytkowe wyposażenie kościoła w Wigrach
Kościół w Wigrach był bogato wyposażony. Do 1915 r. znajdowało się w świątyni 10 ołtarzy. Po zniszczeniach wojennych odrestaurowano siedem. Dwukondygnacyjny ołtarz główny pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, wykonany z drewna złoconego. Ażur pierwszej kondygnacji, ukształtowany z gałązek roślinnych i wstęg snycerskich, tworzy wielką literę M, symbolizującą imię Marii (Matki Bożej); obramiają one obraz Niepokalanego Poczęcia NMP. Wystrój ołtarza uzupełniają figury św. Romualda i św. Benedykta. Ołtarze boczne w kaplicach zwróconych do nawy od strony południowej noszą wezwania św. Romualda, Bożego Narodzenia i św. Kazimierza; w kaplicach zwróconych do nawy od strony północnej: św. Piotra, św. Michała Archanioła i św. Benedykta. We wszystkich ołtarzach wiszą współczesne obrazy, pierwotne uległy zniszczeniu podczas I i II wojny światowej. Wyposażenie większości jest barokowe z wyjątkiem chóru muzycznego i ołtarza św. Benedykta, które są wykonane w stylu klasycystycznym.
Zespół kościoła parafialnego pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Jeleniewie
Parafię w Jeleniewie erygował król Stanisław August Poniatowski w 1772 r. Wzniesiono wtedy kaplicę, którą przebudowano w 1775 r. w niewielki kościół; otrzymał on wezwanie Najświętszego Serca Jezusowego. Obecny kościół został zbudowany w 1878 r. Okazała drewniana świątynia o układzie bazyliki trójnawowej z transeptem, fasada zaakcentowana przez dwie niskie wieże flankujące wejście i szczyt. Kościół został zbudowany z zastosowaniem form neogotyckich. Okala go kamienny mur z kaplicami; obok stoi wolno stojąca drewniana dzwonnica. Kościół był remontowany na przełomie XX i XXI w. Część wyposażenia pochodzi z końca XVIII w. z rozebranego kościoła pw. Świętego Krzyża w Suwałkach. Na poddaszu znajduje się jedna z największych w Polsce kolonii rozrodczych nietoperza nocka łydkowłosego; jest ona objęta ochroną w ramach Natury 2000.
Zabytkowe wyposażenia kościoła w Jeleniewie
Obecny kościół w Jeleniewie zbudowano w 1878 r., jednak na jego wyposażeniu znajdują się obiekty z poprzedniej świątyni. Rokokowe elementy wyposażenia – ołtarz główny, ambona połączona z konfesjonałem i konfesjonał zostały przeniesione z suwalskiego kościoła pw. Świętego Krzyża, który został rozebrany w 1834 r. Ołtarz główny jest wykonany z drewna świerkowego, polichromowany ze złoconym ornamentem rocaillowym. Jest dwukondygnacyjny z wysokim cokołem, o smukłych proporcjach. W każdej kondygnacji znajduje się obraz w kunsztownej, asymetrycznej ramie. Kompozycję uzupełniają tabernakulum, gloria i sześć putt. Ołtarz był konserwowany w 2013 r. Dwa drewniane konfesjonały, z których jeden połączony jest z amboną. Mają podobną formę stylistyczną. Są zwieńczone identycznymi baldachimami o wielokrotnie wyłamanym belkowaniu. Koszowi ambony ponad jednym z konfesjonałów odpowiada umieszczona nad drugim figura św. Piotra z kluczami, stojącego na skale. Oba obiekty były poddane konserwacji w 2015 r.
Kościół pod wezwaniem Świętej Teresy z Avila w Wiżajnach
Kościół pw. Świętej Teresy z Avila stoi na wzgórzu. Według miejscowej tradycji w tym miejscu było jaćwieskie grodzisko. Parafia została erygowana przez króla Zygmunta Augusta w 1571 r. Świątynia do roku 1622 należała do wyznawców kalwinizmu. Potem została przejęta przez katolików. Kościół drewniany spłonął w 1824 r. Dzięki staraniom księdza Romualda Malinowskiego w miejscu starego kościoła po 1825 r. zbudowano obecny murowany w formie klasycystycznej. Kościół jest założony na planie krzyża greckiego. Teren kościoła otacza ogrodzenie z bramą. Obok stoi drewniana dzwonnica datowana na 1862 r. We wnętrzu zachowało się zabytkowe wyposażenie, w tym późnobarokowy ołtarz pochodzący najprawdopodobniej z poprzedniej drewnianej świątyni datowany na połowę XVIII w.
Zabytkowe wyposażenie kościoła w Wiżajnach
Ołtarz główny z połowy XVIII w. w stylu późnobarokowym pochodzi prawdopodobnie z pierwszego kościoła w Wiżajnach (zbudowany w 2. połowie XVI w., spłonął w 1824 r.). W ołtarzu znajduje się obraz Matki Bożej Różańcowej, a w jego w górnej części obraz przedstawiający patronkę kościoła – świętą Teresę z Avila; w zwieńczeniu jest umieszczone oko opatrzności. Cennym elementem wyposażenia jest dziewiętnastowieczny obraz przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa. Ołtarze boczne w stylu klasycystycznym. W lewym ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Bożej Ostrobramskiej z 1939 r. oraz dziewiętnastowieczna chrzcielnica. Na wyposażeniu świątyni jest również barokowy kielich mszalny.
Zabytkowa ambona kościoła w Wiżajnach
Ambona usytuowana na zachodniej ścianie prezbiterium kościoła pochodzi z początku XIX wieku. Klasycystyczna forma z detalami nawiązującymi do późnego baroku wskazuje, ze ambona została wykonana już na potrzeby istniejącego kościoła, który zbudowano w 1825 r. (po pożarze poprzedniej świątyni). Do korpusu – mównicy z parapetem prowadzą jednobiegowe schodki umieszczone przy ścianie prezbiterium Nad korpusem umieszczony jest baldachim Wykonana została z drewna, polichromowana ze złoceniami. Każda ze ścianek pięciobocznego kosza zdobiona jest płycinami w kształcie prostokąta ze złoconą ramą i motywem złoconego liścia akantu.
Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Filipowie
Kościół znajduje się we wschodniej części Filipowa, na wzgórzu, orientowany. Otacza go kamienny mur. W 1571 r. król Zygmunt August erygował parafię rzymskokatolicką. Pierwszy kościół był drewniany. Obecny istniejący murowany kościół, w swojej pierwotnej formie, powstał na podstawie projektów Christiana Piotra Aignera w 1841 r. jako budowla jednonawowa. W 1884 r. został powiększony o nawy boczne i jedno przęsło części prezbiterialnej. Został uszkodzony w czasie działań wojennych w 1915 r. Odbudowany w latach 1923-26. Ponownie uszkodzony w 1944 r. w czasie kolejnej wojny, a po niej odbudowany. W latach 1978-84 przebudowany – dodano boczne aneksy i przedłużono nawy boczne. Obiekt pomimo licznych przebudów zachował cechy klasycystyczne.
Molenna pod wezwaniem Świętej Trójcy (Staroobrzędowców) w Wodziłkach
Molenna usytuowana jest w centrum wsi. Wieś Wodziłki założona została w 1788 r. przez Antoniego Eysmonta. Prawdopodobnie od początku osiedlili się tu staroobrzędowcy (odłam prawosławia), którzy pojawili się na Suwalszczyźnie w 2. połowie XVIII w. Drewniany budynek służący jako dom modlitwy został zbudowany około 1885 r. W 1921 r. została utworzona samodzielna parafia staroobrzędowa pod wezwaniem Świętej Trójcy (Staroobrzędowców) w Wodziłkach. W 1928 r. do budynku dobudowano drewnianą dzwonnicę zwieńczoną cebulastym hełmem. Budynek świątyni był gruntownie remontowany w 1936 i 1997 r. Molenna Wodziłkach jest jedną z niewielu czynnych świątyń staroobrzędowych w Polsce. Liczba wyznawców tego odłamu prawosławia w Polsce jest szacowana na niespełna 1000 osób.
Ruiny kościoła w Mieruniszkach
Ruiny kościoła znajdują się w sąsiedztwie drogi nr 652 Filipow – Kowale Oleckie, na zadrzewionym wzniesieniu przy wschodnim brzegu Jeziora Mieruńskiego Wielkiego. Wzmianki o kościele ewangelickim pochodzą z 1545 r. Zniszczony przez Tatarów na przełomie 1656 i 1657 r. W latach 1695 – 1710 kościół ewangelicki został odbudowany w formie gotyckiej z elementami niderlandzkiego klasycyzmu. Ołtarz w stylu tzw. gdańskiego baroku wykonano w Olecku. Podczas I wojny światowej w kościele umieszczono sortownię poczty polowej. Uszkodzony w czasie działań wojennych w 1945 r. Po wojnie brak opieki przyczynił się do jego zrujnowania. W czasie przebudowy drogi w latach 60. XX w. zniszczono cmentarz przykościelny.
Zespół dworski w Hucie
Zespół dworski Huta leży przy drodze prowadzącej z Suwałk do wsi Krzywe nad północnym brzegiem Jeziora Koleśne. Huta powstała około 1765 r. jako jeden z folwarków założonych przez kamedułów wigierskich. Prusacy po zajęciu Suwalszczyzny z dawnych dóbr kamedulskich utworzyli w 1800 r. tzw. ekonomie królów pruskich. Po powstaniu styczniowym znaczna część ekonomii Wigry, w której leżał folwark, została przekazana jako donacja rosyjskiemu generałowi lejtnantowi Nikołajowi Goneckiemu. Po 1945 r. zespół w Hucie wraz z gruntami został przejęty przez Państwowe Gospodarstwo Rolne. W latach 90. XX w. został sprywatyzowany. Z czasów generała Goneckiego pochodzi większość zabytkowych budynków zespołu, w tym dwór, budynek gospodarczy. Obiekt błędnie określany jako brama pochodzi z XVIII w. Zachowały się też elementy założenia ogrodowego w postaci obsadzenia terenu pomiędzy dworem a jeziorem Wiązowiec.
Pozostałości zespołu dworskiego w Starej Hańczy
Pozostałości zespołu dworsko-ogrodowego leżą nad północnym brzegiem jeziora Hańcza. Zespół ten został utworzony w pierwszej ćwierci XIX wieku, gdy majątek należał do księcia Światopełka Mirskiego. Został wtedy zbudowany dwór w formach klasycystycznych, budynki gospodarcze, browar i gorzelnia. Po powstaniu listopadowym majątek przeszedł w sekwestr. Był dzierżawiony przez wielu użytkowników do 1939 r. Dwór został zniszczony po 1945 r.; zachowały się częściowo piwnice i dolne partie murów obwodowych. Założenie parkowe o formach krajobrazowych ma około 10,5 hektarów powierzchni z czego 0,18 ha zajmują dwa stawy. Park leży na urozmaiconym terenie, opadającym od strony północnej w kierunku jeziora Hańcza. Z parku częściowo zachowała się aleja lipowa.
Zabytkowa kolejka leśna w Płocicznie
Kolejka powstała na początku XX wieku do przewozu drewna. Około 1910 r. położono tory na trasie Płociczno – Wasilczyki. Wagoniki były ciągnięte przez konie. W latach 1916-1918 po zajęciu Suwalszczyzny przez wojska niemieckie, władze okupacyjne rozbudowały torowiska. Kolej służyła do transportowania drewna do tartaku w Płocicznie. W 1923 r. rozpoczęto budowę torowiska w kierunku wschodnim, aż do jeziora Zelwa. Łączna długość torów o rozstawie 60 cm, wynosiła 50 km. Kolejka była wykorzystywana do przewozu drewna do połowy lat 80. XX w. Była jedną z ostatnich kolejek leśnych w Polsce. W 1989 r. powstał paradokumentalny film o kolejce pt. „Zemsta głuszca” w reżyserii Waldemara Karwata. W 1991 r. została wpisana do rejestru zabytków jako zespół leśnej kolei wąskotorowej, obejmując torowisko z mostami i przepustami od stacji Płociczno do szosy Sejny – Augustów oraz parowozownię, dyspozytornię i zakłady naprawcze. Od 19 maja 2001 r. użytkowana jest na potrzeby obsługi ruchu turystycznego na odcinku 10 km odcinku (Płociczno – Krusznik) pod nazwą – Wigierska Kolej Wąskotorowa.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Dowspudzie
Cmentarz jest położony po południowej stronie drogi Dowspuda – Chodorki, około 300 metrów od skrzyżowania z szosą nr 664 Augustów – Raczki. W końcu września 1914 roku pod Raczkami doszło do dwudniowej bitwy pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. Obie strony poniosły ogromne straty. Po wyparciu Rosjan w 1915 roku Niemcy przeprowadzili prace ekshumacyjne i w pobliżu Raczek, w Dowspudzie, utworzyli cmentarz; założony na planie prostokąta. Wewnątrz dwie mogiły ziemne, które są oznaczone wysokimi krzyżami drewnianymi (łacińskim i prawosławnym) i kamiennym obeliskiem z napisem; teren jest ogrodzony. Pochowano na nim prawdopodobnie 59 żołnierzy niemieckich i 119 rosyjskich.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Wólce k. Bakałarzewa
Jeden z największych cmentarzy z I wojny światowej na Suwalszczyźnie. Spoczywa tu 715 żołnierzy niemieckich i 1466 rosyjskich. W październiku i na początku listopada 1914 roku w okolicach wsi Wólka nad Rospudą przez trzy tygodnie toczyły się zacięte walki pomiędzy wojskami niemiecki i rosyjskimi. Po wyparciu w 1915 roku Rosjan, Niemcy przeprowadzili prace ekshumacyjne i utworzyli cmentarz. W czasie prac renowacyjnych, w 1996 roku, płytki nagrobne zostały zastąpione przez 115 dębowych krzyży. Została zbudowana kamienna brama z tablicami informacyjnymi oraz dwa drewniane krzyże (łaciński i prawosławny). Znajduje się na skraju lasu, w odległości 300 m od drogi Rabalina – Bakałarzewo. W źródłach niemieckich cmentarz umiejscowiony jest (błędnie) we wsi Rabalina.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Marynie
Cmentarz jest usytuowany około 200 metrów na południe od wschodniego krańca wsi Maryna. W październiku 1914 roku okolice miejscowości Maryna były miejscem zaciętych walk pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi. W 1915 roku po wyparciu Rosja Niemcy przeprowadzili ekshumacje i utworzyli nas terenie gminy Bakałarzewo kilka dużych cmentarzy, wśród nich cmentarz w Marynie. Cmentarz znajduje się na niskim wzgórzu uformowanym w cztery tarasy, jest otoczony kamiennym murem. W jego centralnej części stoi wysoki pomnik kamienny pomnik, którego elementem jest krzyż. Spoczywa tu 260 żołnierzy niemieckich i 607 żołnierzy rosyjskich. W latach 2013-2014 na cmentarzu przeprowadzone zostały prace porządkowe, w których uczestniczyli żołnierze polscy i niemieccy oraz mieszkańcy.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Rutce
Jeden z największych cmentarzy wojennych z lat 1914-1915 w tej części Polski – miejsce spoczynku 561 (lub 565) żołnierzy niemieckich i 1534 rosyjskich. Położony jest około 600 m na południe od wsi Rutka, po wschodniej stronie drogi Rutka – Podwysokie Jeleniewskie, na skraju pradoliny rzeki Czarnej Hańczy. W okolicach jeziora Hańcza jesienią 1914 roku toczone były zacięte walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i niemieckimi Po wyparciu Rosjan w 1915 roku Niemcy utworzyli tu cmentarz. Założony jest na planie koła, leży na czterech tarasach wzmocnionych kamiennymi murkami oporowymi, które połączone są kamiennymi schodami. W środku najwyższego tarasu stoi betonowy krzyż łaciński. Był odrestaurowany w 1998 roku.
Cmentarz wojenny z I wojny światowej w Szypliszkach
Cmentarz jest położony około 1 kilometra na południe od wsi, po zachodniej stronie szosy Szypliszki – Suwałki, na skraju lasu. Ogrodzony drewnianym płotem. Na osi alejka. Po jej południowej stronie kilkanaście równoległych rzędów mogił pierwotnie oznaczonych betonowymi płytkami z krzyżem, w których spoczywają żołnierze niemieccy. Po stronie północnej alejki prawdopodobnie są mogiły żołnierzy rosyjskich. W pobliżu bramy dwa wysokie, współczesne krzyże drewniane ( łaciński i prawosławny). W lutym 1915 roku dwie armie niemieckie wyparły Rosjan z Prus i niemal całej Suwalszczyzny. Toczone były ciężkie walki, w których strona rosyjska poniosła większe straty. Na cmentarzu w Szypliszkach pochowano 209 żołnierzy niemieckich i 498 rosyjskich.
Cmentarz żydowski (kirkut) w Bakałarzewie
Cmentarz znajduje się w południowej części Bakałarzewa na wysokim wschodnim brzegu jeziora Sumowo, około 450 m na południowy zachód od rynku. Zajmuje powierzchnię 1,05 ha, jest porośnięty drzewami, nie jest ogrodzony. Układ mogił i kwater nie jest czytelny. Zachowały się 24 macewy (nagrobki). Cmentarz został założony prawdopodobnie w 2. połowie XVI w. (na podstawie źródeł kartograficznych wiadomo, że istniał w 1839 r.). Jest cenną pamiątką po wspólnocie żydowskiej, która została zniszczona w czasie II wojny światowej w wyniku działań niemieckiego okupanta. Cmentarz był użytkowany do końca 1939 r. Oficjalnie zamknięty w 1964 r.
Autor tekstów: dr Dariusz Maciej Ambrosiewicz
